φιλήμων

I

Όνομα ιστορικών και μυθολογικών προσώπων.

1. Μυθολογικό πρόσωπο, που ζούσε στη Φρυγία με τη σύζυγό του Βαυκίδα, και φιλοξένησαν τον Δία στη φτωχική καλύβα τους. Σύμβολο συζυγικής αγάπης και ζευγάρι πολύ αγαπητό στους θεούς. Μετά τον θάνατό τους ο Φ. έγινε βελανιδιά και η Βαυκίς φιλύρα.

2. Φ. (361 – 263 π.Χ.). Γιος του Δάμωνα, από τους Σόλους της Κιλικίας ή από τις Συρακούσες, ο σημαντικότερος ποιητής της νέας κωμωδίας, που πέρασε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στην Αθήνα. Πέθανε σχεδόν 100 ετών. Έγραψε πολλές κωμωδίες και νίκησε τρεις φορές τον Μένανδρο σε ποιητικούς διαγωνισμούς. Ο Αλκίφρων αναφέρει πως ο Φ. έμεινε για ένα διάστημα στην αυλή των Πτολεμαίων, αλλά η πληροφορία αυτή δεν είναι εξακριβωμένη. Ο Φ. έγραψε 94 έργα, από τα οποία είναι γνωστοί 64 τίτλοι, όχι όλοι αυθεντικοί. Οι Μυρμηδόνες, ο Παλαμήδης και η Νοξ φαίνεται πως είχαν μυθολογικά στοιχεία. Στο έργο του Φιλόσοφοι γινόταν λόγος για τον Ζήνωνα και τον Κράτη.

3. Έλληνας γεωγράφος, που ήκμασε από το 5 έως το 60 μ.Χ. Τα λίγα αποσπάσματα έργων του που διασώθηκαν πραγματεύονται θέματα για την Ιρλανδία και τη Βόρεια Ευρώπη.

4. Γραμματικός του 2ου αι. π.Χ., από τον δήμο Αιξωνής της Αττικής. Από το έργο του Περί αττικών ονομάτων ή γλωσσών πήρε ο Αθήναιος εκφράσεις για τρόφιμα και αντικείμενα κοινής χρήσης. Αναφέρεται επίσης ένα άλλο έργο του: τα Παντοδαπά χρηστήρια.

4. Έλληνας γραμματικός περίπου του 200 μ.Χ. Ερμήνευσε και σχολίασε τον Ηρόδοτο και έγραψε Περί αττικής αντιλογίας της εν ταις λέξεσιν, σε ιαμβικούς στίχους.

5. Ρωμαίος γραμματικός του 3ου αι. μ.Χ. Έζησε επί αυτοκράτορα Μαξιμίνου (235-238 μ.Χ.) και υπήρξε δάσκαλος του γιου του.

II

Όνομα αγίων της Ανατ. Ορθόδοξης Εκκλησίας.

1. Μαθητής του αποστόλου Παύλου. Καταγόταν από τους Κολοσσούς και κατείχε περίοπτη θέση στην εκκλησία του. Επειδή είχε ιδιόκτητη κατοικία, στην οποία γίνονταν οι συναθροίσεις των πιστών, και είχε επίσης βοηθήσει οικονομικά πολλούς χριστιανούς, συμπεραίνεται ότι ήταν εύπορος. Η σύζυγός του λεγόταν Απφία και ο γιος του Άρχιππος. Το όνομά του έγινε γνωστό από επιστολή του Παύλου, στην οποία τον χαρακτηρίζει ως συνεργό. Ο Φ. διετέλεσε επίσκοπος Κολοσσών και μαρτύρησε επί Νέρωνα. Η επιστολή του Παύλου, η οποία απευθύνεται σ’ αυτόν, περιλαμβάνεται στον κανόνα της Καινής Διαθήκης, παρά τον προσωπικό και ιδιωτικό χαρακτήρα της. Πρόκειται για συστατική επιστολή, με την οποία εφοδίασε ο Παύλος τον δούλο του Φ. Ονήσιμο, για να παρουσιαστεί στον κύριό του. Ο Ονήσιμος, μετά από μια κλοπή που έκανε στο σπίτι του Φ., είχε καταφύγει στη Ρώμη, όπου γνώρισε τον Παύλο. Ασπάστηκε τότε τον χριστιανισμό και ζήτησε από τον απόστολο μια επιστολή για τον κύριό του, στην οποία να του ζητά να τον συγχωρέσει. Πραγματικά ο απόστολος παρακαλεί το Φ. να δεχτεί τον δούλο του «ουκέτι ως δούλον αλλ’ υπέρ δούλον, ως αδελφόν αγαπητόν» και εάν τον «ηδίκησέ τι ή οφείλει εις αυτόν», να χρεώσει τον απόστολο. Η επιστολή αυτή θεωρείται ότι έχει σπουδαίο κοινωνικό περιεχόμενο. Η μνήμη του Φ. τιμάται στις 22 Νοεμβρίου.

2. Μαρτύρησε σε άγνωστο τόπο και χρόνο μαζί με τον κληρικό Φορτουνάτο. Η μνήμη του τιμάται στις 27 Σεπτεμβρίου.

3. Επίσκοπος Γάζας. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο. Η μνήμη του τιμάται στις 4 Φεβρουαρίου.

4. Μαρτύρησε επί Διοκλητιανού (284-305) στη Θηβαΐδα της Αιγύπτου, μαζί με τον αναγνώστη Απολλώνιο και άλλους 35 μάρτυρες των οποίων τα ονόματα παραμένουν άγνωστα. Η μνήμη του τιμάται στις 14 Δεκεμβρίου.

5. Ρωμαίος. Μαρτύρησε με αποκεφαλισμό, μαζί με τον συμπατριώτη του Δομνίνο. Η μνήμη του τιμάται στις 21 Μαρτίου.

6. Πέθανε με μαρτυρικό θάνατο. Η μνήμη του τιμάται στις 6 Ιουνίου.

7. Μαρτύρησε στην Κύζικο με σπαθί, μαζί με τους Αντίπατρο, Αρτεμά, Θαυμάσιο, Θεόδοτο, Θεόγνη, Θεόστοιχο, Μάγνο και Ρούφο. Η μνήμη του τιμάται στις 28 Απριλίου.

8. Επίσκοπος Καρπάθου. Η μνήμη του τιμάται στις 24 Ιανουαρίου.

III

Επώνυμο 2 Ελλήνων δημοσιολόγων.

1. Ιωάννης (Κωνσταντινούπολη 1798 – Αθήνα 1873). Ιστορικός και δημοσιογράφος. Ήταν κυπριακής καταγωγής (ονομαζόταν αρχικά Βασιλείου ή Βασιλειάδης), αλλά προτιμούσε να αποκαλείται για ένα διάστημα Βυζάντιος από τη γενέτειρά του, όπου μορφώθηκε (σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή) και ανδρώθηκε. Με την έκρηξη της Επανάστασης του 1821 ήρθε κρυφά στην Ελλάδα (Ύδρα-Καλαμάτα), πήρε μέρος σε διάφορες πολεμικές επιχειρήσεις (Μεσσηνία, Τριπολιτσά, Πέτρα) και χρημάτισε ιδιαίτερος γραμματέας για ένα διάστημα του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη και κυρίως του Δημητρίου Υψηλάντη, ο οποίος τον χρησιμοποίησε στην έμπιστη θέση του Νεόφυτου Βάμβα. Ο Φ. είχε μάθει νέος την τυπογραφική τέχνη, παίρνοντας μέρος στην εκτύπωση της Κιβωτού της ελληνικής γλώσσης στο τυπογραφείο του οικουμενικού πατριαρχείου. Μετά την απελευθέρωση εξέδιδε στο Ναύπλιο την εφημερίδα Xρόνος (1831-33) και από το 1838 στην Αθήνα την εφημερίδα Αιών, σταθμό στην ιστορία της ελληνικής δημοσιογραφίας (1838-54· υπό τη διεύθυνση του γιου του Τιμολέοντα Φιλήμονα: 1857-63). Ο Αιών ήταν όργανο της ρωσόφιλης παράταξης, μολονότι η σημασία της ξεφεύγει από τα στενά αυτά πολιτικά όρια: ο Φ. αρθογραφούσε με πάθος για να προβάλει και να εξασφαλίσει τις πολιτικές ελευθερίες των Ελλήνων και τη χορήγηση συντάγματος. Την 3η Σεπτεμβρίου ο Αιών δημοσίευσε πρώτος τα 44 πρώτα άρθρα του πρώτου ελληνικού Συντάγματος που επεξεργαζόταν ακόμα η ειδική επιτροπή μετά την επανάσταση της 2ης/3ης Σεπτεμβρίου. Η υποστήριξη των ρωσικών απόψεων κατά την εποχή του Κριμαϊκού πόλεμου και την περίοδο της αγγλογαλλικής κατοχής του Πειραιά είχε ως συνέπεια τη σύλληψη του Φ. από τους Γάλλους, τη φυλάκισή του και τη διακοπή της έκδοσης του Αιώνος (7 Σεπτεμβρίου 1854). O Φ. είναι επίσης γνωστός και για το σημαντικό ιστορικό του έργο: Στηριγμένος στις πληροφορίες που του έδωσε ο Π. Αναγνωστόπουλος έγραψε το Δοκίμιον ιστορικόν περί της Φιλικής Εταιρείας (Ναύπλιο 1834) και το τετράτομο Δοκίμιον ιστορικόν περί της ελληνικής επαναστάσεως (Αθήνα 1859-61), πολύτιμες πηγές για την προετοιμασία και τα πρώτα χρόνια του αγώνα στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στην Ελλάδα.

2. Τιμολέων (Ναύπλιο 1833 – Αθήνα 1898). Δημοσιολόγος, συγγραφέας και δημοσιογράφος. Γιος του προηγούμενου, σπούδασε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου της Αθήνας και διακρίθηκε ως συνεχιστής της εφημερίδας Αιών του πατέρα του (1857-1863). Διετέλεσε γραμματέας του Γεωργίου A’, αλλά παραιτήθηκε εξαιτίας της ρήξης του με τον βασιλικό σύμβουλο Σπόνεκ, αντίθετο προς τις δημοκρατικές (συνταγματικές) και φιλελεύθερες ιδέες του Φ. Μαζί με τον Ρόκο Χοϊδά και τον Γεώργιο Φιλάρετο αποτελούν την τριανδρία των πρώτων κορυφαίων δημοκρατικών πολιτικών της χώρας. Εξελέγη επανειλημμένα βουλευτής και έγινε δημοφιλής για τις ζωντανές, αυστηρές αγορεύσεις του στη Βουλή. Για ένα διάστημα ήταν δήμαρχος Αθηναίων (1887-91). Έδειξε τότε ζωηρό ενδιαφέρον για τους πρώτους Ολυμπιακούς αγώνες (1896), συνετέλεσε στην ίδρυση της Ιστορικής Βιβλιοθήκης της Βουλής (της οποίας διετέλεσε και έφορος) και πρωτοστάτησε στην ίδρυση της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας (της οποίας εξελέγη πρώτος πρόεδρος). Έγραψε διάφορα συγγράμματα, από τα οποία εξέδωσε ένα, το Δήμαρχον· μετά τον θάνατό του εκδόθηκε η μετάφραση του του έργου του Φιστέλ ντε Κουλάνζ για την Αθήνα.

O συγγραφέας και δημοσιογράφος Τ. Φιλήμων, που διατέλεσε δήμαρχος Αθηναίων.

* * *

-ονος, ο / φιλήμων, -ον, ΝΑ

(λόγιος τ.) νεοελλ. ζωολ. παλαιότερη ονομασία γένους στρουθιόμορφων πτηνών

αρχ.

ευγενικός, φιλικός.

[ΕΤΥΜΟΛ. < φιλῶ «αγαπώ» + κατάλ -μων (πρβλ. νοή-μων). Ως όρος τής ζωολ. η λ. είναι αντιδάνεια, πρβλ. νεολατ. philemon].